معرفی

دیالیز در لغت به معنای جدا شدن یا فیلتراسیون می باشد. همودیالیز به منظور خارج نمودن مواد زائد، تنظیم حجم مایعات بدن، تنظیم الکترولیت ها، ثبات محیط داخلی بدن، خروج مواد سمی و توکسین ها از بدن انجام می شود. فرایند دیالیز شامل سوراخ کردن عروق برای خارج ساختن خون از بدن ( طرف شریانی ) و عبور آن از میان دستگاه دیالیز و سپس وسیله ای برای باز گرداندن خون به داخل بدن بیمار ( طرف وریدی ) می باشد. همودیالیز یک شیوه برای درمان نارسایی کلیه ی پیشرفته است و میتواند به شما کمک کند که به یک زندگی پویا علیرغم کلیه های نارسا ادامه دهید.

موارد مورد نیاز با همودیالیز :

•  یک برنامه ی درمانی سفت‌وسخت را دنبال کنید.
•  به‌طور مرتب دارو مصرف کنید.
•  در رژیم غذایی‌تان تغییراتی ایجاد کنید.

همودیالیز یک مسئولیت جدی است ولی مجبور نیستید که به‌تنهایی آن را به دوش بکشید. شما از نزدیک با گروه مراقبتی‌تان ازجمله متخصص کلیه و سایر متخصصین باتجربه‌ی مدیریت همودیالیز کارخواهید کرد. ممکن است بتوانید در خانه همودیالیز کنید.

دستیابی به عروق برای همودیالیز:

همودیالیز به دو شکل موقت و دائم انجام می شود بنابراین برای انجام این کار از مسیرسازی عروقی به دو نوع کلی استفاده می گردد:

•  دسترسی عروقی موقت یا کوتاه مدت شامل شانت و کاتتریزاسیون ( شالدون )
• دسترسی عروقی طولانی مدت یا دائمی شامل فیستول و گرافت شریانی – وریدی

چرا انجام میشود

پزشکتان براساس فاکتورهایی که در ذیل به آن اشاره میشود به شما کمک خواهد کرد زمان شروع انجام همودیالیز را تعیین کنید :

•  وضعیت کلی سلامتی
•  عملکرد کلیه
•  علائم و نشانه های شما
•  کیفیت زندگی‌ شما
•  ترجیحات شخصی شما

ممکن است شما متوجه علائم نارسایی کلیه (اورمی) مانند تهوع، استفراغ، تورم یا ضعف بشوید. پزشکتان از میزان فیلتراسیون گلومرولی تخمینی (eGFR) شما استفاده میکند تا سطح عملکرد کلیه شما را بسنجد. eGFR شما با استفاده از نتایج تست کراتینین خون، جنسیت، سن و سایر فاکتورها محاسبه میشود. این سنجش عملکرد کلیه میتواند به برنامه ریزی درمانتان ازجمله اینکه چه زمان همودیالیز را شروع کنید، کمک کند.
همودیالیز میتواند به بدنتان کمک کند فشارخون را کنترل و تعادل مناسب مایع و انواع مواد معدنی -مانند سدیم و پتاسیم- را در بدنتان حفظ کند. معمولاً همودیالیز قبل از اینکه کلیه هایتان در نقطه ی ایجاد عوارض تهدیدکننده‌ی حیات ازکارافتاده باشند، به‌ خوبی شروع میشود.

علل شایع نارسایی کلیه شامل:

• دیابت
•  فشارخون بالا (هیپرتنشن)
• التهاب کلیه (گلومرولونفریت)
•  التهاب عروق خونی (واسکولیت)
•  کیست های کلیه (بیماری کلیه پلی کیستیک)

بااین حال، ممکن است کلیه شما ناگهان بعد از یک بیماری شدید، جراحی پیچیده، حمله ی قلبی یا سایر مشکلات جدی از کار بیافتد (آسیب حاد کلیه). داروهای خاصی هم میتوانند سبب آسیب کلیوی شوند. برخی افراد دچار نارسایی کلیه طولانی مدت (مزمن) ممکن است راه دیگری برگزینند و درمان حداکثر پزشکی که همچنین مدیریت محافظه کارانه ی حداکثری نامیده میشود به‌ جای دیالیز انتخاب کنند. این درمان شامل مدیریت فعال عوارض پیشرفته ی بیماری مزمن کلیه مانند اضافه‌بار مایع، فشارخون بالا و آنمی است که روی مدیریت علائمی که کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار میدهند، تمرکز میکند.

عوارض

بیشتر افرادی که به همودیالیز نیاز پیدا میکنند انواعی از مشکلات سلامتی دارند. همودیالیز زندگی را برای بسیاری افراد طولانی میکند ولی امید به زندگی برای افرادی که به آن احتیاج دارند کمتر از امید به زندگی در جمعیت عمومی است.
درحالیکه درمان همودیالیز میتواند در جایگزینی برخی عملکردهای ازدست‌رفته‌ی کلیه مؤثر باشد ولی ممکن است برخی مشکلات مربوطه ای را که در زیر فهرست شده اند تجربه کنید اگرچه همه این مشکلات را تجربه نمیکنند. گروه دیالیز شما میتواند کمک کند با آن‌ها کنار بیایید.

•  فشارخون پایین (هیپوتنشن)

افت فشارخون یک عارضه ی جانبی همودیالیز است به ویژه اگر دیابت داشته باشید. فشارخون پایین ممکن است با تنگی نفس، کرامپ های (گرفتگی) شکمی، کرامپ های عضلانی، تهوع و استفراغ همراه باشد.

•  کرامپ های عضلانی

اگرچه دلیل آن مشخص نیست ولی کرامپ های عضلانی حین دیالیز شایع اند. گاهی اوقات این کرامپ ها را میتوان با تعدیل نسخه ی دیابت کاهش داد. تعدیل دریافت مایع و سدیم بین درمان های همودیالیز هم ممکن است از علائم حین درمان پیشگیری کند.

•  خارش

افراد بسیاری که تحت همودیالیز قرار میگیرند پوستشان خارش دارد که اغلب حین یا درست بعد از همودیالیز بدتر است.

• مشکلات خواب

افراد دریافت‌کننده‌ی همودیالیز اغلب در خوابیدن مشکل‌دارند، گاهی اوقات به دلیل وقفه در تنفس حین خواب (آپنه خواب) یا به دلیل درد، ناراحتی یا بی‌قراری در پاهاست.

•  آنمی

نداشتن گلبول های قرمز کافی در خون (آنمی) عارضه ی شایع نارسایی کلیه و همودیالیز است. کلیه های نارسا تولید یک هورمون به نام اریتروپوئیتین را کاهش میدهند که تشکیل گلبول های قرمز را تحریک میکند. محدودیت های رژیم غذایی، جذب ضعیف آهن، آزمایش  خون های مکرر یا حذف آهن و ویتامین ها توسط همودیالیز هم میتوانند در آنمی مشارکت کنند.

•  بیماری های استخوان

اگر کلیه های آسیب‌دیده‌ی شما دیگر قادر به پردازش ویتامین D که به شما در جذب کلسیم کمک میکند، نیستند، استخوان هایتان ممکن است ضعیف شوند. به علاوه، تولید بیش‌ از حد هورمون پاراتیروئید -یک عارضه ی شایع نارسایی کلیه- میتواند کلسیم از استخوانهایتان آزاد کند.

•  فشارخون بالا (هیپرتنشن)

اگر نمک بسیار زیاد مصرف کنید یا مایع زیادی بنوشید، فشارخون بالای شما احتمالاً بدتر میشود و منجر به مشکلات قلبی یا سکته های مغزی میشود.

• التهاب غشای احاطه کننده ی قلب (پریکاردیت)

عدم‌ کفایت همودیالیز میتواند منجر به التهاب غشای احاطه کننده ی قلب شود که میتواند در توانایی قلب در پمپ خون به بقیه ی بدن تداخل ایجاد کند.

•  سطح بالای پتاسیم (هیپرکالمی)

پتاسیم ماده ی معدنی است که به‌ طور طبیعی توسط کلیه هایتان از بدنتان حذف میشود. اگر بیش از میزان توصیه‌ شده پتاسیم مصرف کنید، سطح پتاسیم بدنتان ممکن است بسیار بالا برود. در موارد شدید، پتاسیم بیش‌ از حد میتواند سبب ایست قلبی شما شود.

•  عوارض مکان های دسترسی [محل ورود شنت ها برای مثال]

به طور بالقوه عوارض خطرناک -مانند عفونت، باریک شدن یا باد کردن دیواره عروق خونی (آنوریسم) یا انسداد- میتواند کیفیت همودیالیز شما را تحت تأثیر قرار دهد. دستورالعمل های گروه دیالیزتان را برای چگونگی چک تغییرات در مکان های دسترسی‌تان که ممکن است نشان‌دهنده‌ی مشکل باشد، دنبال کنید.

• آمیلوئیدوز

آمیلوئیدوز مرتبط با دیالیز وقتی ایجاد میشود که پروتئین های خون در مفاصل و تاندون ها رسوب‌ کرده و سبب درد، خشکی و مایع در مفاصل میشوند. این مشکل در افرادی که بیش از 5 سال تحت همودیالیز قرارگرفته‌اند شایع تر است.

•  افسردگی

تغییرات در حالات روانی در افراد دچار نارسایی کلیه شایع است. اگر افسردگی یا اضطراب را بعد از شروع همودیالیز تجربه میکنید، با گروه مراقب سلامتتان در مورد گزینه های درمانی مؤثر صحبت کنید.

خلاصه مراحل

آمادگی برای همودیالیز چندین هفته تا ماه ها قبل از اولین دیالیز آغاز میشود. برای دسترسی آسان به جریان خونتان، یک جراح یک مدخل عروقی ایجاد میکند. این مدخل مکانیسمی فراهم میکند تا مقدار اندکی از خون به شکل ایمنی از جریان خون شما برداشته‌ شده و سپس به شما برگردد به این منظور که فرایند همودیالیز عمل کند. این مدخل جراحی پیش از اینکه درمان همودیالیز را شروع کنید، نیاز به زمان برای التیام دارد.

سه نوع دسترسی وجود دارد:

• فیستول آرتریوونوس (AV) (شریانی وریدی)

یک فیستول AV که با جراحی ایجادشده است یک اتصال بین یک شریان و یک ورید است، معمولاً در بازویی که کمتر استفاده میکنید. این نوع دسترسی به دلیل اثربخشی و ایمنی ارجح است.

•  گرافت (پیوند) AV

اگر عروق خونی‌تان برای تشکیل یک فیستول AV بسیار کوچک هستند، جراح ممکن است به‌ جای آن راهی بین یک شریان و یک ورید با استفاده از یک لوله ی مصنوعی منعطف به نام گرافت ایجاد کند.

•  کاتتر ورید مرکزی

اگر به همودیالیز اورژانسی نیاز داشته باشید، یک لوله ی پلاستیکی (کاتتر) ممکن است به درون یک ورید بزرگ در گردن یا نزدیک کشاله ی رانتان وارد شود. کاتتر موقتی است.

بسیار مهم است که از این مدخل ها مراقبت کنید تا احتمال عفونت و سایر عوارض را کاهش دهید. دستورالعمل گروه مراقب سلامتتان را در مورد مراقبت از این مدخل ها دنبال کنید.

مسیر دسترسی عروقی، شریان حیاتی بیمار است. نارسایی در آن سبب بروز مشکلات متعدد برای بیماران دیالیزی می باشد. دسترسی دائمی عروقی ( بطور مطلوب یک فیستول شریانی – وریدی ) باید چندین ماه قبل از اینکه بیمار نیاز به دیالیز پیدا کند تعبیه شود.

مراقبت قبل از عمل:

• مراقبت قبل از عمل بلافاصله با بررسی عروقی و محل دسترسی آغاز می شود.
• نباید از دست مورد نظر جهت تعبیه فیستول برای گرفتن فشار خون و تزریقات استفاده شود.
• ممکن است داروهای کاهنده فشار خون برای پروسیجر قطع شود.
• بلافاصله بعد از جراحی ناحیه باید از نظر موارد زیر گندزدایی گردد. ( خونریزی زیاد، التهاب، وجود بروئی یا تریل )
• به بیمار توصیه می شود به مدت 12 تا 24 ساعت بعد از پروسیجر استراحت در بستر داشته باشد.

مراقبت کلی از فیستول و یا گرافت بین شریان و ورید :

شما برای انجام همودیالیز به فیستول یا گرافت خود که ارتباطی است بین شریان و ورید و موجب دسترسی بهتر به جریان خون می شود، نیاز مبرم دارید. لذا با رعایت نکات ذیل می توانید طول عمر فیستول یا گرافت خود را طولانی تر نموده و از عوارضی مانند عفونت و از کار افتادن آن جلوگیری نمایید:

•  بعد از ایجاد فیستول شریانی – وریدی برای جلوگیری از تورم، تا چند هفته عضو را بالا نگهدارید.
•  لازم است هر دو روز یکبار پانسمان محل جراحی تعویض شود و در صورت نشت خون یا عفونت، حتماً به پزشک مربوطه مراجعه نمایید.
•  برای کشیدن بخیه محل جراحی، حتماً با پزشک مربوطه هماهنگ شود.
•  تا زمان کشیدن بخیه ها، هنگام حمام کردن از خیس نشدن محل جراحی اطمینان حاصل نمایید.
•  جهت بالا بردن کارایی ( افزایش جریان خون فیستول ) در دست فیستول دار با استفاده از خمیر مجسمه سازی ورزش های لازم را انجام دهید.
•  عضو نباید در معرض گرما یا سرمای شدید قرار گیرد.
• از دست دارای فیستول نباید فشار خون گرفت. ( زیرا سبب پارگی فیستول می شود) نباید در دست فیستول دار تزریق انجام شود.
• هر روز محل فیستول را از نظر علائم تورم، قرمزی، عفونت و گرما کنترل نمایید.
• هر روز عملکرد فیستول را با گذراندن آرام دست بر روی فیستول و کنترل جریان خون و ارتعاش آن زیر دستتان، بررسی نمایید و در صورت کاهش ارتعاش و یا احساس نبض در آن، بلافاصله به پزشک خود اطلاع دهید.
• موقع دراز کشیدن متوجه باشید که فشاری به ناحیه فیستول وارد نشود و روی دست فیستول دار نخوابید.
• از انجام کارهای سنگین و بلند کردن اجسام سنگین ( بالای 2 کیلوگرم) با دست فیستول دار خودداری نمایید.
• از پوشیدن لباس های تنگ و ساق دست که باعث فشار به محل فیستول می شود، خودداری کنید بهتر است ساعت و دستبند در دست فیستول دار نداشته باشید.
• در روزهای اول پس از تعبیه فیستول شریانی- وریدی فشار خون سیستولیک خود را در حد mmhg 150-140 نگهدارید و از کاهش آن جلوگیری کنید تا جریان خون و فشار مناسبی به فیستول برسد، در صورت احساس افت فشار خون، دراز کشیده و پاهای خود را بالاتر از سطح بدن قرار دهید.

مراقبت  از فیستول یا گرافت قبل، در حین و پس از دیالیز :

• در زمان شروع همودیالیز از طریق فیستول و یا گرافت شریانی-وریدی، با پزشک خود مشورت کنید و تا زمانی که پزشک اجازه انجام همودیالیز از طریق آنها را نداده، اقدام به استفاده از آن ننمایید.
• علائمی مثل بی حسی، خارش، درد، عفونت و یا هر نوع برجستگی غیر طبیعی عروق و محل سوزن ها را به پزشک یا پرستار دیالیز خود گزارش کنید.
• بعد از کشیدن سوزنها بعد از دیالیز به منظور پیشگیری از خونریزی ناشی از هپارین کردن باید موضع چندین دقیقه محکم فشار داد.
• قبل از هر دیالیز، دست فیستول دار را با آب و صابون بشویید.ب عد از دیالیز از فشار مناسب در محل خروج سوزنها برای بند آمدن خون استفاده نمایید.
• می توانید در روز دیالیز از کمپرس سرد و روزهای بعد، از کمپرس گرم در محل تزریق و عروق استفاده کنید، مراقب باشید روی فیستول کمپرس نگذارید.
• بهتر است جهت جلوگیری از خونریزی تا چند ساعت پس از دیالیز حمام نروید.
• با پرسنل در تغییر محل ناحیه تزریق سوزن ها در هر جلسه دیالیز همکاری نمایید. به این ترتیب عمر فیستول و رگ های خودرا تضمین می نمایید.

راهنمای تغذیه بیماران دیالیزی

منبع :

• کتاب مراقبت های پرستاری در دیالیز و پیوند کلیه
• کتاب مراقبت های ویژه پرستاری