ناباروری مردان

حدود 15 درصد از زوج‌ها نابارور هستند؛ یعنی آن‌ها با وجود داشتن مقاربت‌های مکرر و محافظت‌نشده برای یک سال یا بیشتر، موفق به حاملگی نمی‌شوند. تقریباً در یک‌سوم از این زوج‌ها مرد مشکل‌ دارد. ناباروری مردان ممکن است ناشی از مواردی همچون: کم‌ بودن میزان تولید اسپرم، عملکرد غیرطبیعی اسپرم یا انسداد در مجاری حمل‌کننده‌ٔ اسپرم باشد. بیماری‌ها، آسیب‌دیدگی‌ها، مشکلات مزمن، سبک زندگی و سایر عوامل می‌توانند در ناباروری مردان نقش داشته ‌باشند.

ناتوانی در بچه‌دار شدن ممکن است باعث استرس و سرخوردگی شود؛ البته بعضی از انواع ناباروری‌های مردان قابل درمان‌اند.

علائم

علامت اصلی ناباروری، بچه‌دار نشدن است. ممکن است هیچ علامت واضح دیگری وجود نداشته ‌باشد. البته در بعضی از موارد، مشکلات زمینه‌ای از قبیل: اختلال وراثتی، عدم تعادل هورمونی، اتساع وریدهای مجاور بیضه یا انسداد مجاری حمل‌کننده‌ٔ اسپرم‌ها می‌توانند موجب بروز علائمی شوند.

اگرچه بیشتر مردان مبتلا به ناباروری، به جز ناتوانی در بچه‌دار شدن علامت دیگری در خود نمی‌یابند ولی علائم و نشانه‌های مرتبط با ناباروری مردان شامل موارد زیر است:

• مشکلات عملکرد جنسی؛ برای نمونه: دشواری در انزال یا انزال اندک، کاهش میل جنسی یا اختلال نعوظ
• درد، ورم یا وجود توده‌ای در ناحیه‌ٔ بیضه
• ابتلای مکرر به عفونت‌های تنفسی
• از دست دادن حس بویایی
• رشد غیرطبیعی پستان‌ها (ژنیکوماستی)
• کاهش موهای صورت و بدن یا سایر نشانه‌های اختلالات هورمونی یا کروموزومی
• کمبود تعداد اسپرم (کمتر از 15 میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر منی یا کمتر از 39 میلیون اسپرم در کل منی)

زمان مراجعه به پزشک

اگر پس از برقراری روابط جنسی مکرر و محافظت‌نشده برای مدت یک سال یا کمتر، قادر به بچه‌دار شدن نبودید یا در صورت داشتن هر کدام از علائم زیر، به پزشک مراجعه کنید:

• مشکلات نعوظی و انزالی، کاهش میل جنسی یا سایر مشکلات مربوط به عملکرد جنسی
• درد، ورم یا وجود توده‌ای در ناحیه‌ٔ بیضه
• داشتن سابقه‌ٔ مشکلات بیضه، پروستات یا مشکلات جنسی
• جراحی کشاله‌ٔ ران، بیضه، پنیس (آلت تناسلی مذکر) یا کیسه‌ٔ بیضه

علل

ناباروری مردان فرآیند پیچیده‌ای است؛ برای اینکه یک مرد بتواند همسرش را باردار کند، رخدادهای زیر باید اتفاق بیفتند:

• تولید اسپرم‌های سالم. این مورد مستلزم رشد و تکوین ارگان‌های تناسلی مردانه در دوران بلوغ است. حداقل یکی از بیضه‌ها باید به درستی کار کنند و بدن‌ باید برای تولید اسپرم، تستوسترون و سایر هورمون‌ها را به مقدار کافی ترشح نماید.
• انتقال اسپرم‌ها و مخلوط شدن آن‌ها با منی. پس از اینکه اسپرم‌ها در بیضه تولید شدند، لوله‌های ظریفی آن‌ها را انتقال می‌دهند تا با منی مخلوط شوند و سپس از طریق انزال به خارج از بدن دفع شوند.
• وجود اسپرم‌ها به تعداد کافی در منی. اگر تعداد اسپرم‌های موجود در منی کم باشد، احتمال لقاح (بارور شدن تخمک توسط اسپرم) هم کاهش می‌یابد. اگر تعداد اسپرم‌های شما کمتر از 15 میلیون در هر میلی‌لیتر منی یا کمتر از 39 میلیون در کل منی باشد، دچار کمبود تعداد اسپرم هستید.
• کارایی داشتن اسپرم و متحرک بودن آن. در صورتی که عملکرد و تحرک اسپرم‌ها غیرطبیعی باشد، ممکن است نتوانند به تخمک برسند یا دیواره‌ٔ آن‌ را سوراخ کنند.

علل پزشکی

تعدادی از بیماری‌ها و روش‌های درمانی می‌توانند موجب ناباروری مردان شوند؛ از جمله:

• واریکوسل. به تورم وریدهای بیضه واریکوسل گفته‌ می‌شود. این مشکل، شایع‌ترین عامل قابل درمان ناباروری مردان است. اگرچه علت اصلی ارتباط واریکوسل با ناباروری مشخص نیست ولی ممکن است مرتبط با تنظیم دمای غیرعادی بیضه‌ها باشد. واریکوسل باعث کاهش کیفیت اسپرم‌ها می‌شود.

درمان واریکوسل می‌تواند سبب افزایش تعداد و بهبود عملکرد اسپرم‌ها شود؛ همچنین ممکن است باعث بهبود نتایج حاصل از روش‌های کمک‌باروری، مثل: لقاح آزمایشگاهی (IVF)، شود.

• عفونت. بعضی از عفونت‌ها با تولید و سلامت اسپرم تداخل داشته یا می‌توانند به مجاری حمل‌کننده‌ٔ اسپرم‌ها آسیب بزنند و سبب انسداد آن‌ها شوند. این عفونت‌ها شامل: التهاب اپی‌دیدیم (اپی‌دیدیمیت) یا بیضه (اورکیت) و بعضی از عفونت‌های منتقله از راه جنسی، مثل: سوزاک یا HIV (عامل ایدز) می‌شود. اگرچه بعضی از عفونت‌ها آسیبی دائمی به بیضه‌ها وارد می‌کنند، اما در بیشتر موارد هنوز هم می‌توان اسپرم‌ها را استخراج کرد.
• مشکلات انزالی. انزال رتروگراد (پس‌رونده) زمانی رخ می‌دهد که طی ارگاسم، منی به جای خروج از نوک آلت تناسلی، وارد مثانه شود. مشکلات مختلفی می‌توانند باعث انزال رتروگراد شوند؛ برای نمونه: دیابت، آسیب‌های نخاعی، مصرف داروها و جراحی مثانه، پروستات یا میزراه.

بعضی از مردان که دچار آسیب‌های نخاعی یا برخی از بیماری‌ها شده‌اند، اگرچه قادر به انزال نیستند ولی اسپرم را تولید می‌کنند؛ اغلب در چنین مواردی هنوز هم می‌توان اسپرم‌ها را برای استفاده در روش‌های کمک‌باروری استخراج نمود.

• آنتی‌بادی‌هایی که به اسپرم‌ها حمله می‌کنند. آنتی‌بادی‌های ضداسپرم گروهی از سلول‌های ایمنی‌اند که به‌اشتباه اسپرم‌ها را به‌عنوان عوامل مهاجم تلقی کرده و سعی می‌کنند آن‌ها را از بین ببرند.
• تومورها. سرطان‌ها و تومورهای خوش‌خیم می‌توانند از طریق غددی که هورمون‌های مرتبط با تولید مثل را ترشح می‌کنند (مانند: هیپوفیز) یا از طریق روش‌های ناشناخته، به‌طور مستقیم بر دستگاه تناسلی مردان تأثیر بگذارند. در بعضی موارد هم انجام جراحی، پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی برای از بین بردن تومور، می‌تواند باروری مردان را تحت تأثیر قرار دهد.
• بیضه‌های نزول‌نکرده. در بعضی از مردان، یکی از بیضه‌ها یا هر دوی آن‌ها در دوران جنینی موفق به نزول از شکم و ورود به کیسه‌‌ٔ بیضه نمی‌شوند. احتمال کاهش باروری در مردانی که این مشکل را دارند، بیشتر است.
• عدم‌تعادل هورمونی. ناباروری می‌تواند در نتیجه‌ٔ اختلالات خود بیضه‌ها یا ناهنجاری‌های سیستم هورمون (غدد هیپوتالاومس، هیپوفیز، تیروئید و فوق‌کلیه) ایجاد شود. کمبود تستوسترون (هیپوگنادیسم مردان) و سایر مشکلات هورمونی دلایل متعددی دارند.
• نقص لوله‌های حمل‌کننده‌ٔ اسپرم. لوله‌های مختلفی اسپرم‌ها را حمل می‌کنند. عوامل مختلفی از قبیل: آسیب‌های غیرعمدی ناشی از جراحی، عفونت‌های قبلی، تروما و رشد غیرطبیعی (برای نمونه بر اثر فیبروز کیستیک یا سایر بیماری‌های وراثتی مشابه)، می‌توانند سبب انسداد این لوله‌ها شوند.

انسداد در هر جایی می‌تواند رخ دهد: داخل بیضه‌ها، در لوله‌هایی که اسپرم را از بیضه خارج می‌کنند، در اپی‌دیدیم، در واز دفران، نزدیک مجاری انزالی یا در میزراه.

• نقص‌های کروموزومی. بیماری‌های وراثتی مثل: سندرم کلاین‌فلتر (که در آن فرد مذکر به جای یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y، دو X و یک Y دارد) باعث تکوین غیرطبیعی دستگاه تناسلی افراد مذکر می‌شود. از سایر بیماری‌های ژنتیکی مرتبط با ناروری می‌توان به فیبروز کیستیک، سندرم کالمن و سندرم کارتاژنر اشاره کرد.
• مشکلات مقاربتی. این مشکلات شامل: اختلال نعوظ (ناتوانی در کسب یا نگه‌داشتن نعوظی که برای مقاربت کافی باشد)، زودانزالی، مقاربت دردناک، ناهنجاری‌های ساختاری از قبیل: هیپوسپادیاس (باز شدن دهانه‌ٔ میزراه به سطح تحتانی آلت تناسلی) و بعضی از مشکلات روانی یا مشکلات رابطه می‌شود.
• بیماری سلیاک. بیماری سلیاک، اختلالی گوارشی است که در نتیجه‌ٔ حساسیت به گلوتن به وجود می‌آید. این بیماری می‌تواند موجب ناباروری مردان شود. می‌توان با اتخاذ یک رژیم غذایی عاری از گلوتن، دوباره باروری را به‌دست ‌آورد.
• بعضی از روش‌های درمانی. درمان جایگزینی تستوسترون، مصرف طولانی‌مدت استروئیدهای آنابولیک، معالجه‌ٔ سرطان (شیمی‌درمانی)، بعضی از داروهای ضدقارچی، بعضی از داروهای زخم معده و … می‌توانند در تولید اسپرم اختلال ایجاد کنند و سبب کاهش باروری مردان شوند.
• سابقه‌ٔ عمل جراحی. بعضی از عمل‌های جراحی از قبیل: وازکتومی، درمان فتق اینگوینال (مغبنی)، جراحی‌های بیضه و کیسه‌ٔ بیضه، جراحی‌های پروستات، جراحی‌های بزرگ شکمی که به منظور معالجه‌ٔ سرطان‌های بیضه و راست‌روده انجام می‌شوند و …، می‌توانند سبب عدم حضور اسپرم در مایع انزالی شوند. در بیشتر موارد، می‌توان با عمل جراحی، این انسدادها را برطرف کرد یا به‌طور مستقیم اسپرم‌ها را از اپی‌دیدیم و بیضه‌ استخراج نمود.

علل محیطی

قرارگیری بیش از حد در معرض بعضی از عوامل محیطی از قبیل: گرما، سموم و مواد شیمیایی می‌تواند به تولید و عملکرد اسپرم لطمه بزند. این عوامل عبارت‌اند از:

• مواد شیمیایی صنعتی. قرارگیری زیاد در معرض بنزن، تولوئن، زایلین، آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، حلال‌های آلی، مواد رنگ‌آمیزی و سرب ممکن است منجر به کمبود تعداد اسپرم شود.
• قرارگیری در معرض فلزات سنگین. قرارگیری در معرض سرب و سایر فلزات سنگین می‌تواند منجر به ناباروری شود.
• اشعه‌ٔ ایکس و سایر تشعشعات. قرارگیری در معرض تشعشعات می‌تواند سبب کاهش تولید اسپرم شود، البته تولید اسپرم‌ها سرانجام به حالت نرمال باز خواهد گشت ولی در صورتی که دوز تشعشعات دریافتی زیاد باشد، تولید اسپرم ممکن است به صورت دائمی کاهش یابد.
• قرارگیری بیضه‌ها در معرض دمای بالا. دماهای بالا تولید و عملکرد اسپرم را مختل می‌کنند. اگرچه پژوهش‌ها محدود و غیرقطعی‌اند ولی استفاده‌ٔ زیاد از سونا و جکوزی ممکن است به‌طور موقت باعث کمبود تعداد اسپرم شود.

همچنین نشستن‌های طولانی‌مدت، پوشیدن لباس‌های تنگ و کار با لپ‌تاپ برای بازه‌های زمانی طولانی ممکن است دمای داخلی کیسه‌ٔ بیضه را افزایش داده و به‌طور جزئی تولید اسپرم را کاهش دهد.

سلامت، سبک زندگی و سایر علل

سایر علل کمبود تعداد اسپرم عبارت‌اند از:

• مصرف بعضی از مواد. استروئیدهای آنابولیک که برای افزایش رشد و قدرت عضلات مصرف می‌شوند، می‌توانند سبب کوچک شدن بیضه‌ها و کاهش تولید اسپرم شوند. مصرف کوکائین و ماریجوانا هم ممکن است به‌طور موقت تعداد و کیفیت اسپرم‌ها را کاهش دهد.
• مصرف الکل. مصرف الکل می‌تواند باعث کاهش سطح تستوسترون، اختلال نعوظ و کاهش تولید اسپرم شود. بیماری کبدی ناشی از مصرف زیاد الکل هم ممکن است منجر به مشکلات باروری شود.
• استعمال دخانیات. تعداد اسپرم‌ها در مردانی که دخانیات مصرف می‌کنند، ممکن است کمتر از آن‌هایی باشد که دخانیات مصرف نمی‌کنند. قرارگیری در معرض دود این مواد هم ممکن است باروری مردان را تحت تأثیر قرار دهد.
• فشار عاطفی. استرس می‌تواند با هورمون‌هایی که برای تولید اسپرم لازم‌اند، تداخل نماید. فشار شدید یا طولانی‌مدت عاطفی، مانند: داشتن استرس در مورد باروری، می‌تواند بر تعداد اسپرم‌ها تأثیر بگذارد.
• افسردگی. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در صورتی که مرد دچار افسردگی شدید باشد، احتمال باردارشدن همسرش کاهش می‌یابد. افزون بر این، افسردگی مردان ممکن است باعث کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ و دیرانزالی یا عدم انزال و در نتیجه ناتوانی جنسی آن‌ها شود.
• وزن. چاقی می‌تواند به چند روش در باروری اختلال ایجاد کند؛ برای نمونه: به‌طور مستقیم بر اسپرم‌ها تأثیر بگذارد و منجر به تغییرات هورمونی‌ای شود که باروری مردان را کاهش می‌دهد.

بعضی از مشاغل از قبیل: جوشکاری یا مشاغلی که مستلزم نشستن‌های طولانی‌مدت‌اند، مثل: رانندگی کامیون، ممکن است با ناباروری مرتبط باشند. البته نتایج پژوهش‌ها ضد و نقیض‌اند.

ریسک‌فاکتورها

ریسک‌فاکتورهای مرتبط با ناباروری عبارت‌اند از:

• استعمال دخانیات
• مصرف الکل
• مصرف بعضی از مواد مخدر
• داشتن افسردگی و استرس شدید
• ابتلا به بعضی از عفونت‌ها در گذشته یا در زمان کنونی
• قرارگیری در معرض سموم
• قرارگیری بیضه‌ها در معرض دمای بالا
• داشتن سابقه‌ٔ آسیب‌دیدگی بیضه
• داشتن سابقه‌ٔ وازکتومی یا جراحی ماژور شکم یا لگن
• داشتن سابقه‌ٔ عدم نزول بیضه‌ها
• داشتن مشکلات باروری به‌طور مادرزادی، یا داشتن یک خویشاوند خونی که دچار مشکلات باروری باشد.
• داشتن مشکلاتی همچون: تومورها یا بیماری‌های مزمن (مثل: کم‌خونی داسی‌شکل)
• مصرف بعضی از داروها یا قرارگیری تحت بعضی از روش‌های درمانی، مانند: جراحی یا پرتودرمانی برای معالجه‌ٔ سرطان

عوارض ثانویه

ناباروری می‌تواند هم برای شما و هم برای همسرتان مایه‌ٔ استرس باشد. عوارض ثانویه‌ٔ ناباروری عبارت‌اند از:

• عمل جراحی یا سایر اقدامات درمانی برای برطرف کردن مشکلات زمینه‌ای کمبود تعداد اسپرم یا سایر مشکلات باروری
• روش‌های پرهزینه و پیچیده‌ٔ کمک‌باروری؛ مثل: لقاح آزمایشگاهی (IVF)
• مشکلات رابطه و استرس ناشی از ناتوانی در بچه‌دار شدن

پیشگیری

بیشتر انواع ناباروری‌های مردان قابل پیشگیری نیستند؛ با این وجود شما می‌توانید از برخی از علل ناباروری مردان دوری کنید؛ برای نمونه:

• از استعمال دخانیات خودداری کنید.
• از مصرف مواد مخدر بپرهیزید.
• به وزن مناسب برسید.
• وازکتومی انجام ندهید.
• بیضه‌های خود را به مدت طولانی در معرض گرما قرار ندهید.
• استرس خود را کاهش دهید.
• از قرارگیری در معرض آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و سایر سموم خودداری کنید.